Εισαγωγή, μετάφραση από τα ρωσικά: Δημήτρης Β. Τριανταφυλλίδης
Με βήμα ίσο και βαρύ
Περνάμε πάνω από τη σκοτεινή χαράδρα…
Αντρέι Μπέλι
Ο Αρσένι Αλεξάντροβις Ταρκόφσκι γεννήθηκε στις 25 Ιουνίου 1907 στην πόλη Ελιζαβέτογκραντ της περιοχής Χερσόνα της Ουκρανίας. Ο πατέρας του Αλεξάντρ Κάρλοβιτς, ήταν τραπεζοϋπάλληλος και ανώτατο στέλεχος του κόμματος «Λαϊκή Βούληση»• φυλακίστηκε για την επαναστατική του δραστηριότητα. Η μητέρα του ήταν δασκάλα. Ο Αρσένι ήταν το δεύτερο παιδί της οικογένειας. Ο μεγαλύτερος αδελφός του Βαλέρι, αναρχικός και δραστήριο μέλος του αναρχικού κινήματος της εποχής, σκοτώθηκε σε μία μάχη κατά της συμμορίας του οπλαρχηγού Γκριγκόριεφ το 1919.
Από την παιδική του ηλικία ο Αρσένι διάβαζε ρώσους και ξένους κλασικούς συγγραφείς, παρακολουθούσε τις εσπερίδες ποιητών που επισκέπτονταν την πόλη, όπως του Ίγκορ Σεβεριάνιν, τον Κ. Μπάλμοντ, του Φ. Σολογκούμπ. Στίχους άρχισε να γράφει από πολύ νωρίς.
Σπούδασε στο κλασσικό γυμνάσιο της πόλης, ενώ μετά την κατάληψη της εξουσίας από τους μπολσεβίκους, αναγκάστηκε να ολοκληρώσει τις σπουδές του στο ενιαίο εργατικό σχολείο. Στις αρχές της δεκαετίας του 1920 (η ακριβής ημερομηνία παραμένει άγνωστη) ο Αρσένι και ορισμένοι φίλοι του συνελήφθησαν επειδή δημοσίευσαν σε μια εφημερίδα ένα ποίημα, μια ακροστιχίδα, με απρεπείς, κατά τις αρχές, χαρακτηρισμούς του Β. Ι. Λένιν. Τους φυλακίζουν σε ένα υπόγειο της πόλης Νικολάγιεφ, απ’ όπου όμως, ο νεαρός Ταρκόφσκι κατάφερε να αποδράσει και έτσι για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα περιπλανιέται στην Ουκρανία, εργαζόμενος κατά διαστήματα ως τσαγκάρης ή ως ψαράς σε έναν ιχθυοπαραγωγικό συνεταιρισμό.
Το 1923 μετακομίζει στη Μόσχα και αρχίζει να φοιτά στην Ανώτατη Κρατική Σχολή Λογοτεχνίας, όπου γνωρίζει τη Μαρία Βισνιάκοβα, με την οποία και παντρεύτηκε τον Φεβρουάριο του 1928. Παρά το γεγονός ότι απέκτησαν δύο παιδιά, τον Αντρέι (το διάσημο σκηνοθέτη) και τη Μαρίνα, ο Αρσένι χωρίζει από τη Μαρία, ενώ τα παιδιά τους ήταν ακόμη πολύ μικρά. Στα μέσα της δεκαετίας του 1930 (επισήμως το 1940) ο Αρσένι παντρεύτηκε την Αντωνίνα Μποχονόβα.
Ενώ ακόμη φοιτούσε στη Σχολή Λογοτεχνίας, ο Ταρκόφσκι αρχίζει να γράφει σατιρικά κείμενα για την εφημερίδα «Γκουντόκ» με το ψευδώνυμο Ταράς Ποντκόφ, (την ίδια εποχή με γνωστούς συγγραφείς όπως ο Μ. Μπουλγκάκοφ, ο Γιούρι Ολέσια, ο Ι. Ιλφ, ο Ε. Πετρόφ, ο Β. Κατάγιεφ). Συνεργάζεται επίσης με το ραδιόφωνο και διάφορα θέατρα. Είναι η εποχή που γράφει ποιήματα «στο γραφείο», εργαζόμενος σκληρά ως μεταφραστής από τα αζέρικα, τα τσετσενικά, τα τουρκμενικά, τα σερβικά, τα πολωνικά και άλλες γλώσσες. Ενώ σπούδαζε στη Σχολή, το 1929, εξαιτίας της αυτοκτονίας μιας υπαλλήλου, οι αρχές αποφασίζουν να την κλείσουν. Πολλοί καθηγητές και φοιτητές συνελήφθησαν και εξοντώθηκαν στα Γκουλάγκ της σταλινικής τρομοκρατίας.
Το 1934 εκδόθηκε η πρώτη ποιητική συλλογή μεταφράσεων του Ταρκόφσκι, μέλος όμως της Ένωσης Συγγραφέων έγινε το 1940.
Το 1939 ή το 1940 χρονολογείται η γνωριμία και η έναρξη της φιλίας του με τη Μαρίνα Τσβετάγιεβα, η οποία είχε επιστρέψει από την υπερορία της. Όπως έγινε γνωστό πολλά χρόνια αργότερα, η Μαρίνα Τσβετάγιεβα του είχε αφιερώσει το τελευταίο της ποίημα.
Το 1941 ο Ταρκόφσκι αναγκάστηκε να μεταφέρει τη σύζυγό του και την προγονή του στα μετόπισθεν. Εκεί ζει κάτω από άθλιες συνθήκες, εργαζόμενος ως φορτοεκφορτωτής ξυλείας. Ζητούσε μετ’ επιτάσεως από τις αρχές να τον στείλουν στην πρώτη γραμμή του μετώπου, πράγμα που έγινε στις αρχές του 1942, όταν διορίστηκε πολεμικός ανταποκριτής της εφημερίδας «Πολεμικός συναγερμός». Ο ποιητής στη συνέχεια έλαβε μέρος στις μάχες κοντά στη Μόσχα, στο Δυτικό μέτωπο, στο μέτωπο του Μπριάνσκ, στο 2ο μέτωπο της Λευκορωσίας και στο 1ο μέτωπο της Βαλτικής. Στις 13 Δεκεμβρίου 1943 τραυματίστηκε, έπαθε γάγγραινα, του ακρωτηρίασαν το πόδι και αποστρατεύτηκε με τον βαθμό του λοχαγού.
Στην μεταπολεμική περίοδο ανέπτυξε ιδιαίτερα έντονη και αξιόλογη μεταφραστική δραστηριότητα, ενώ παράλληλα έγραφε ποιήματα «στο γραφείο». Από εκείνη την εποχή έχουν παραμείνει ανέκδοτες διάφορες χειρόγραφες ποιητικές ανθολογίες. Το 1945, ενώ είχε εγκριθεί η έκδοση μιας ποιητικής του συλλογής, αποτελούμενης από 54 ποιήματα, μετά τη δημοσίευση των αποφάσεων της Κ.Ε. του Κ.Κ.Σ.Ε για τα περιοδικά «Ζβεζντά» και «Λένινγκραντ», οι αρχές κατέστρεψαν όλα τα αντίτυπα που είχαν τυπωθεί. Είναι η χρονιά όπου ο Αρσένι Ταρκόφσκι γνωρίζει την Άννα Αχμάτοβα, η οποία εκτιμούσε πολύ το έργο του. Η φιλία των δύο αυτών ποιητών κράτησε μέχρι το θάνατο της Αχμάτοβα.
Το 1949 ο Ταρκόφσκι χωρίζει για δεύτερη φορά και το 1951 παντρεύεται την Τ. Α. Οζέρσκαγια.
Τα επόμενα δεκαπέντε χρόνια σποραδικά δημοσιεύονται ποιήματα του σε διάφορα έντυπα. Για ένα μεγάλο διάστημα ο ποιητής παρέμενε άγνωστος για το ευρύ κοινό. Οι εκπληκτικές μεταφράσεις του ποιητών της Ανατολής δημοσιεύονταν, ωστόσο, για μια τόσο έντονη δημιουργική προσωπικότητα όπως ήταν, αυτή η απασχόληση κάθε άλλο παρά χαρά του έδινε. Πολλοί φίλοι του τον ενθάρρυναν να δημοσιεύσει ποιήματά του, δήθεν ως μεταφράσεις, αλλά ο ίδιος αρνήθηκε κατηγορηματικά, θέλοντας να έχει μια έντιμη και απευθείας επικοινωνία με τον αναγνώστη του.
Η ποιητική συλλογή «Πριν το χιόνι», την οποία η Άννα Αχμάτοβα χαρακτήρισε ως «πολύτιμο δώρο στο σύγχρονο αναγνώστη», εκδόθηκε μόλις το 1962, όταν ο ποιητής ήταν πια 55 ετών, σχεδόν ταυτόχρονα με τη κυκλοφορία της ταινίας του Αντρέι Ταρκόφσκι «Η παιδική ηλικία του Ιβάν», όπου ακούγεται ο ίδιος ο ποιητής να διαβάζει στίχους του.
5 Μαρτίου 1966 πεθαίνει η Άννα Αχμάτοβα. Ο ποιητής συνοδεύει τη σωρό της στο Λένινγκραντ, εκφωνεί επικήδειο λόγο και αποσύρεται στη θλίψη του. Στη συνέχεια γράφει ένα μικρό κύκλο ποιημάτων αφιερωμένο στη μνήμη της.
Αμέσως μετά την έκδοση της πρώτης ποιητικής συλλογής ακολούθησαν οι «Γη – γήινο» το 1966, «Ταχυδρόμος» το 1969, «Ποιήματα» το 1974, «Μαγικό όρος» το 1978, «Χειμωνιάτικη ημέρα» το 1980, «Επιλογές», το 1982, «Ποιήματα διαφόρων ετών» το 1983, «Από τη νιότη στα γηρατειά» το 1987, «Ένα αστέρι πάνω από το Αραγκάτς» το 1988, που είναι και η τελευταία ποιητική συλλογή, η οποία εκδόθηκε όσο ο ποιητής ήταν εν ζωή. Τα ποιήματα του Αρσένι Ταρκόφσκι ακούγονται στις ταινίες του γιού του Αντρέι «Στάλκερ» και «Καθρέφτης».
Στις 6 Μαρτίου 1982 ο γιος του Αντρέι αναχωρεί για την Ιταλία προκειμένου να σκηνοθετήσει τη ταινία του «Νοσταλγία». Στις 10 Ιουλίου 1984, κατά τη διάρκεια συνέντευξης τύπου στο Μιλάνο, ανακοινώνει την πρόθεσή του να μην επιστρέψει στη Σοβιετική Ένωση. Ο ποιητής αποδέχεται και εγκρίνει την απόφαση του γιου του, σεβόμενος την άποψη του. Οι γραφειοκράτες όμως της κρατικής καταστολής τον υποχρεώνουν να γράψει μια επιστολή, στην οποία εκφράζει την πεποίθηση του ότι ο ρώσος καλλιτέχνης πρέπει να ζει και να εργάζεται στην πατρίδα του και μαζί με αυτήν και τον λαό της να μοιράζεται τα βάσανα. Όπως ακριβώς και η Άννα Αχμάτοβα, ο Αρσένι Ταρκόφσκι διαχωρίζει την πραγματική Ρωσία από τη σοβιετική Ρωσία με την υποκριτική και σκληρόκαρδη ηγεσία της. Ο θάνατος του γιου του Αντρέι στις 29 Δεκεμβρίου 1986 ήταν ένα ακόμη σκληρό χτύπημα της μοίρας για τον ποιητή και επιδεινώνει ραγδαία την έτσι κι αλλιώς άσχημη κατάσταση της υγείας του. Πέθανε στις 27 Μαΐου 1989 στη Μόσχα και κηδεύτηκε στο Περεντέλκινο.
Ο Αρσένι Ταρκόφσκι είχε τιμηθεί με τα παράσημα της Κόκκινης Σημαίας, του Μεγάλου Πατριωτικού Πολέμου α βαθμού, της Φιλίας των Λαών, της Εργατικής Κόκκινης Σημαίας κ.α. Το κρατικό βραβείο της Ε.Σ.Σ.Δ. για το βιβλίο του «Από τη νιότη στα γηρατειά» του απονεμήθηκε μετά θάνατον.
Τη μετάφραση αυτή την αφιερώνω στο φίλο ποιητή Σωτήρη Παστάκα, ο οποίος με διακριτικότητα και ευγένεια ανάφερε το όνομα του Αρσένι Ταρσκόφσκι σε κάθε μας συνάντηση εδώ και πάρα πολύ καιρό.
Αθήνα – Μεταξουργείο
Μάιος 2001
(Τα Ποιητικά, τχ. 6, Ιούνιος 2012, σελ. 1)
ΤΑ ΠΟΙΗΤΙΚΑ 